Een metropool van 1000 dorpen

Een magistraal stralende zon begeleidde het bezoek dat landschapsarchitect Harro de Jong het afgelopen weekeinde aan mijn Geheime Zolder in OB bracht. Dankzij zijn fantastische auto-zonder-dak beleefden we een bijzondere Ruhrervaring. De zaterdagmiddag hebben we in het teken gesteld van Duisburg, die merkwaardig langgerekte stad die aan de Rijn ligt maar waar je vervolgens maar op een gering aantal plaatsen van kunt genieten. Een belangrijke aanleiding om naar DU te gaan was het enigszins louche rendez-vous dat ik met de broer van de uitbater van kebabhuis Selale in de wijk Marxloh had. Volgende week maandag ga ik daar met de jongens en meisjes van het Nijmeegs Archief dineren en ik wilde nog het één en ander over het menu bespreken. Veel gratis thee en daarna naar de Alsumerberg.

Het dorpje Alsum is inmiddels onder tientallen meters industrieafval en WOII puin verdwenen maar het schilderachtige uitzicht over de Rijn en de uitwaarden van Orsoy met haar heggenlandschap is gebleven. Hoe fraai is het niet om te zien hoe de Rijn in een flauwe, trage bocht naar het noord-westen afbuigt en hoe de oostelijke oever het oude beeld van het Ruhrgebied tot leven brengt. De Hoogovens van Thyssen-Krupp in Schwelgern, de nieuwe koeltoren van het Kraftwerk Walsum en verder een ongehoord industrieel panorama waaruit onheilspellende geluiden opklinken en waar zich iedere tien minuten met ferme kracht uit een houten koeltoren een helder witte wolk verheft. Later, eenmaal weer van de berg afgedaald stonden we op een viaduct te kijken naar de krioelende activiteit van het hoogovenbedrijf toen zich een trein met een tweetal torpedo-achtige wagons, gevuld met vloeibaar staal onder ons door bewoog. Door een gat in de bovenzijde van de wagons werd ons een blik in het vulkanisch interieur geboden en sloeg de hitte door onze broekspijpen.

Omdat het hoogzomer weer en het beklimmen van bergen dorstig maakt werd Hübi's in Duisburg-Ruhrort aan gedaan. Vanaf het terras vanonder zo'n partytent leuk uitzicht op de buitenboel van het binnenscheepvaartmuseum. Bier en worst. Maar......het weder was te verleidelijk om de cabrio van Harro lang alleen te laten. Verder langs het Erotik Insel te Duisburg (zeg ik nix over, ga zelf maar kijken aan de Vulkanstasse) naar het buitenterrein van de Duisburger Kupferhütte. Zwaar industriële omgeving, mat uitgeslagen van de kopererts en andere grondstoffelijke rommel maar met een geweldige blik op die machtige rivier de Rijn. Hoewel we er niets te zoeken hadden wezen de heren van de langsrijdende security er ons op dat we via de ene weg wel, maar via de andere niet het terrein konden verlaten. We hoefden echter niet weg. Dat heb ik hier in het Ruhrgebied regelmatig beleefd; industrieterreinen zijn vrijwel altijd toegankelijk en als je er rond doolt, op zoek naar geluk of iets anders, en je komt iemand die er wél iets te zoeken heeft tegen dan wordt je nooit weggestuurd maar vriendelijk te woord gestaan.

Na een nog tamelijk lange avond in biergarten en op de verschrikkelijke uitgaanstrip van CentrO in OB was het 's zondags weer vroeg dag. Een eerste attractie was de Brug Vondern. Een oude waterburcht die ooit het ommeland aan de noordrand van Obehausen, toen nog lege heide, moet hebben gedomineerd maar nu ligt in geklemd tussen het uitgestrekte rangeerterrein van Oberhausen-Osterfeld en de de Emscherschnellweg, de A42.

Via het zeer aandoenlijk Bottrop-Ebel dat zo krankzinnig gelegen is dat ik er eigenlijk een apart verhaal aan zou moeten wijden, wat ik, denk ik ook maar ga doen ging het voorwaarts. In ieder geval begon het Harro al spoedig op te vallen dat het Ruhrgebied niet alleen opvallend groen maar vooral ook opvallend dorps van karakter is. De Siedlungen, van elkaar gescheiden door industrieën, infrastructuur en braakliggende terreinen zien er niet alleen als dorp uit, ze zijn het ook. Een kabbelend klimaat waarin altijd ergens op een hoek een Bude of Kiosk of Trinkhalle te vinden is waar men tijdschriften, snoepgoed, drank en tabak verkoopt tot in de kleine uren. En waar men, evenals op het platteland zich vrij voelt om op eigen erf te bouwen wat men wil.

In Bottrop-Ebel wordt in het kader van Emscherkunst een oude rioolwaterzuivering tot park omgebouwd door de Achterhoekse maar wereldberoemde landschapsarchitect Piet Oudolf. Voor de Turkse achterbuurmeisjes van de Siedlung bleek dit een uitgelezen kans eens wat bij te verdienen. Terwijl hun moeders behoofddoekt ons gade sloegen namen we plaats in de lange, diepe achtertuin die zo kenmerkend is voor de mijnwerkers koloniën in het Ruhrgebied; men moest in z'n eigen voedselvoorziening kunnen voorzien. Onder, wederom een partytent, dit maal een groene, stonden biertafels en werd ons, met uitzicht op Oudolfs schepping in wording heerlijke thee met dito hapjes geserveerd. Het motto van de dames was; 'lokale internationale spezialitäten'. Turks snacken op z'n Bottrops.

Via de onvolprezen Welheimer Mark, een ogenschijnlijk agrarisch gebied dat ligt ingeklemd tussen de cokesovens van Prosper, een kleine enclave van beukenwoud dat alle industrialisatie vreemd genoeg is ontsprongen, de Emscher en de enorme waterzuivering van Bottrop reden we richting de fantastische bijdrage die Observatorium aan Emscherkunst heeft geleverd; Warten auf den Fluss. Maar ja, Duitsland moest tegen Engeland voetballen dus stopten we bij één van de fijnste Budes van het Ruhrgebied.

Het kleine kioskje ligt aan de rand van Essen-Karnap tegen de Emscherdijk aan en men heeft in het onwaarschijnlijk krappe interieur toch nog een bar met zes krukken weten te realiseren. Omdat het Ruhrgebied een verstedelijkt platteland is waarin de mores van een dorp gelden heeft men op eigen initiatief zonder hier door een bemoeizuchtige overheid verder in lastig gevallen te worden een Biergarten met veranda en Grill gebouwd. Onder een parasol op een oliedrum stond een oude TV waarop, met wat storingen waardoor het geluid soms wegviel de wedstrijd bekeken werd. De Karnappers, Duits getooid, waren al riant aan het bier toen wij, enkele minuten na het begin van de wedstrijd in de Biergarten plaats namen. Onder het genot van het lokale Stauder Pilsner leefde we met onze nieuwe vrienden mee. Het was spannend en Duitsland won met 4-1.

Uiteindelijk belandden we op op Halde Hoheward en zagen onder het verzengende licht van de zomerzon, door een paarse avondnevel uit over het 'enige kunstmatige middelgebergte van Europa'. Het Ruhrgebied bezoeken zonder Landschaftspark Hoheward te bezoeken had naar onze overtuiging van dát moment geen enkele zin.

Via grofmazige doorgangswegen en omringd door uitgelaten Duitsers die deden alsof ze het WK reeds hadden gewonnen zoefden we naar de Profi Grill in Bochum Wattenscheid. Na een zonverbrande dag op een lederen bank onder een magistraal stralende zon onderweg te hebben doorgebracht en na het Ruhrgebied weer eens te hebben doorkruist met tal van nieuwe, landschappelijke ontdekkingen moesten we concluderen dat alle campagnes van Ruhr 2010 ten spijt het Ruhrgebied geen metropool is in de klassieke zin des woords. Het is vele malen beter; het is een metropool van 1000 dorpen en dan merk je!

Voettocht met Melle Smets, Bram Esser en Joost van Onna

Hoog bezoek uit NL! Mijn collega Melle Smets waarmee ik o.a. in GANG heb samengewerkt en een snelwegenkenner bij uitstek kwam met vriend Joost en Bram Esser langs in OB. Melle en Bram hebben in november een maand lang op de Nederlandse snelwegen geleefd en werken nu aan een boek over hun ervaringen in deze jonge streek van NL. Op de site www.snelwegsafari.nl hebben zij verslag van hun omzwervingen langs 's Heren snelwegen bij gehouden.

We besloten om het Ruhrgebied te voet en met het OV te lijf te gaan. 's Avonds zou om 19 uur het project 'B1/A40 van Markus Ambach in het kader van Ruhr2010 worden geopend in Bochum-Wattenscheid dus we hadden een einddoel. Een einddoel dat naar mate de dag vorderde steeds meer in ruimte en tijd bleek te verschuiven.

Per Regional Express gingen we naar Essen-Altenessen waar zich de fantastische Bude bevindt waar ik enige weken geleden door het eten van een half lauw Frikandellebrötchen een matige voedselvergiftiging had opgedaan. De Bude bleek gelukkig gesloten maar we hebben nog wel staan smullen van de geïmproviseerde architectuur waarin o.a. een bouwkeet zonder wielen, een elektriciteitshuisje en een heuvel golfplaten zijn verwerkt.

Dankzij onze Tagesticket ( € 31,- om met vijf personen de hele dag met het OV door het Ruhrgebied te kunnen reizen!) stapten we onbekommerd in de U Bahn naar het noorden van Essen. Vandaar ging het te voet over het parcours dat in het studieprogramma van LEGENDA als kennismaking met het Ruhrgebied door Boris en mij is uitgezet. Een voormalige spoorbaan leidt ons naar een woest groen gebied. Deels een overslag plaats voor steenkolen, deels een terrein dat in de marge van de infrastructuur in de vergetelheid is geraakt. Door het dichte struweel van een agressieve exoot belandde we aan het Rhein-Hernekanaal dat we via een spoorbrug overstaken. Al snel volgde een tweede spoorbrug over de merkwaardige en stinkende Emscher.

En dan wordt het landschap plots rustiek; een oud beukenbos met een aantal sterk verwaarloosde lanen dat als een enclave uit een voorbije tijd bewaard is gebleven. Een zeldzaam stuk 'oud land' dat de dans van de industrialisatie is ontsprongen. Eenmaal uit het woud ontvouwd zich een woest panorama waarin de cokesovens van Prosper de boventoon voeren. Grote installaties, stoomwolken en spoor. Het merkwaardige is dat als dat geweld geheel zonder enig geluid zich manifesteert.

We volgende het spoor met aan de ene zijde de nog werkende mijn Prosper met z'n hoge heuvels uit steenkool en aan de andere zijde van de spoordijk het stille geweld van de kolenvergassing. Als een laatste noodkreet hangt er sinds enige weken op de enorme gashouder van de kokerei een spandoek met: " Unsere Kohle hat Zukunft'. Symbool van het achterhoede gevecht der mijnwerkers dat nu al veertig jaar lang duurt maar dat nog geen enkele kolenmijn voor sluiting heeft kunnen behoeden.

Na een voettocht van twee uur bereikten we het Alpincenter in Bottrop. Op de Halde Prosper is door het Van der Valk concern de langste indoor skipiste ter wereld gebouwd. De vrieshuis-achtige architectuur wordt langzaam maar zeker met Oostenrijkse chalets weggemoffeld. In de Biergarten met uitzicht op de kolencentrale van Scholven dronken we Weissbier en aten we Weisswurst.

Met de taxi hebben we ons naar de legendarisch Bude van Karnap laten brengen. De dag ervoor was ik tijdens mijn bezoek aan het project van Observatorium (Warten auf den Fluss), dat zij in het kader van Emscherkunst hebben gebouwd wat bier en tabak bij deze Bude gaan halen. Het kleine kioskje bleek toen naast z'n bescheiden Biergarten ook binnen nog een krap barretje te bezitten waar wat Ruhri's voetbal stond te kijken. Met de heren uit Rotterdam hebben we nog meer bier in de garten van de Bude gedronken en raakte al spoedig in gesprek met enkele lokale helden; oud mijnwerkers die hun dagen met vissen en bier drinken door brengen. Één bleek zelfs een stacaravan bij om de hoek in De Steeg te bezitten en meer kennis van de Rhedense horeca te bezitten dan ik.

Na een kort bezoek aan de brug van Observatorium, waar we eventueel hadden kunnen overnachten, per taxi naar de Profi Grill in Wattenscheid die toevallig dicht bij de openingslocatie van B1/A40 is gelegen. Na de beroemde Currywurst mit Pommes und Salat sprong Bram over de muur van het nabij gelegen kerkhof waarop Melle, Joost en ik geen andere keuze hadden hem te volgen. Hoewel tussen de bomen door het autotuningparadijs Dückerweg, plek van opening, was te zien verhinderde de A40 ons een rechtstreekse benadering. Uiteindelijk wisten we uit het gesloten kerkhof te ontsnappen en arriveerden twee uur te laat aan de Dückerweg.

Joep van Lieshout had groot uitgepakt met talrijke bouwwerken en bouwsels en schoof nog even bij ons aan. Ook LEGENDA collega Dirk Haas uit Essen scharrelde er rond en opgedirkte auto's trokken luidruchtig zwarte sporen over de parkeerplaats. Het rook er naar Grill en verbrandt rubber. Collega Hans Venhuizen en André Dekker waren reeds met Inez Boogaarts van het Nederlands consulaat naar OB vertrokken.

Bij aankomst op het station van OB bleken de perrons gevuld met een feestende menigte en op het niet meer voor het treinverkeer gebruikte perron van de Museumbahnsteig stond een DJ en werd bier verkocht. Verbaasd over deze activiteiten op een centraal station die in NL ondenkbaar zouden zijn scharrelde we naar de bar. De Duisburgse collega's en vrienden Mustafa en Halil waren uiteraard ook van de partij en legden alles vast voor het nageslacht.

Boven in de toren van het station, waar Hans Venhuizen zijn tijdelijke hotel (Gastgastgeber) exploiteert hebben we nog tot twee uur met Hans V. en André D. zitten bieren. Via een fantastische kebabbude, gerund door louter Turkse dames (!) belandden we nog in de cocktailbar Maritinique. Ik was er al vaak overdag langs gelopen en leek me een beetje lullige en treurige tent; een tropische suggestie in het best sombere OB. Maar het was er gezellig, de cocktails waren goed en er werd reggae gedraaid.

Toen we de 'karibik feeling' verlieten werd het al licht; een horizon kleurde oranje terwijl de sierlijke witte neon tekst
'Oberhausen, Wiege der Ruhrindustrie' op het dak van de Volkshochschule zich boven de nog slapende stad verhief.

Snelwegexpeditie met Boris Sieverts

Zo, eindelijk de Bärengrill in OB bezocht. En dat mocht ook wel na een vrij zware en barre tocht door het snelweg knooppunt Kaiserberg bij Duisburg. Snelweg knooppunten hebben de maffe eigenschap dat ze voor voetgangers volkomen ontoegankelijk zijn. Maar hoe ontoegankelijker hoe aantrekkelijker! Boris heeft de zeldzame eigenschap dat niets ontoegankelijk is in zijn perceptie. Een hek? Sleutels en/of tang mee. Verbodsbord? Niet van belang. En weggestuurd worden van een bedrijfsterrein lijkt Boris juist een extra impuls te geven om het iets verderop nogmaals te proberen.

Voor één van de studieprogramma's die we met onze Duitse organisatie LEGENDA deze zomer voor Ergoed NL en het Fonds BKVB organiseren zetten Boris en ik verschillende interessante excursies uit. Vandaag waren op pad in het kader van het studieprogramma over infrastructuur. Kreuz Kaiserberg is een boeiend knooppunt; niet spectaculair als je er met de auto doorheen rijdt vanwege de hoge en dicht begroeiing maar eenmaal te voet ín het knooppunt blijkt pas hoe uitgestrekt het is. Onderweg moest ik diverse malen aan 'The concrete Island' van Ballard denken waarin een architect door een auto ongeluk midden in een snelweg knooppunt belandt en door z'n verwondingen niet in staat is er uit te ontsnappen. Ook in Kaiserberg vonden we talloze obscuren groen gebiedjes, omgeven door het raasverkeer en overkoepeld dor fly-overs en viaducten. Plekken waar zelden iemand komt terwijl er tienduizenden per dag langs razen; een vreemd contrast. een ander contrast is het Luftschutzbunker uit WOII dat bijna óp de vluchtstrook van de A40 staat. Deze bunkers werden bovengronds, om bouwkosten en tijd te besparen, voor de burgerbevolking aangelegd.

Na ruim twee uur ploeteren door het natte gras bereikten we de Autobahnmeisterei, het werf van de wegbeheerder. Aangezien Kaiserberg in de jaren dertig is aangelegd in het kader van het bouwprogramma voor de Reichsautobahnen bezit de Meisterei een authentieke Heimatschutz architectuur. Dezelfde traditionalistische bouwstijl waarin ook de Duitse militaire vliegvelden o.a. in NL werden gebouwd. Bijzonder om zoiets na een voettocht door een snelweg knooppunt tegen te komen.

Maar het mooiste van de voettocht was toch wel dat we via de Duisburgse Zoo, die aan weerszijde van de A3 gelegen is naar de tramhalte liepen. De beide delen van de dierentuin zijn door en soort wildviaduct/ecoduct/cerviduct met elkaar verbonden. De bezoekers van de dierentuin steken om van het apenverblijf bij de katachtigen te komen dus de snelweg over. Overal wordt het geluid der wilde dieren begeleidt door het rustieke geruis van de snelweg.

De Imbiss is Kult!

Er is nogal wat dat het Ruhrgebied tot een bijzondere plek op aarde maakt maar het fenomeen 'Imbiss' is er daar zeker een belangrijke speler in. Natuurlijk kan de Imbiss niet helemaal los gezien worden van de Trinkhalle/Verkaufshalle/Kiosk die samen met de Imiss de informele economie, de buurteconomie van het Ruhrgebied vormen. Op de Trinkhalle e.d. zal ik binnenkort nader in gaan. Maar niet voordat ik de obscure Afrikaanse variant ervan, notabene bij mij de straat uitvoerig heb bezocht en de uitbater ervan heb gesproken.

De Imbiss is een hier een ware kult. Het zou te gemakkelijk zijn om de Imbiss met een Nederlandse snackbar te vergelijken. De Imbiss serveert naast de typisch Duitse snacks ook dagschotels en stampotten en schenkt bovendien bier. De Imbiss functioneert zo als een epicentrum in de buurt, een echte 'Treff' zoals men hier zegt. Er bestaan in het Ruhrgebied legendarische Imbissen. Curry Heini in Waltrop, Biggi's Futterkripe in Recklinghausen en de Profi Grill in Wattenscheid zijn slechts enkele van de vijftig snackbars die geselecteerd zijn door de Pommesführer. Voor de echte Ruhrliefhebber een publicatie die niet in de auto mag ontbreken!

Vorige week heb ik eindelijk eens de Rathaus Grill hier in Oberhausen bezocht en er prima gegeten. Hoewel de Bärengrill, eveneens in OB hoog op m'n lijstje staat ben ik vanavond uitgeweken naar het Frintroper Grillstation in Essen-Frintrop. Een fijne fietstocht door het krankzinnige landschap hier. Zo waar graanvelden, boerderij, koeien in de wei, sluipende avondpoes, het gezang der vogelen, een biergarten maar al die landidylle speelt zich af onder talloze hoogspanningsleidingen, wordt doorsneden door spoorlijnen, wegen en Fernheitzungsleidingen. Dat alles tegen een decor van woonblokken, loodsen, autosloperijen en gekanaliseerde waterlopen.

Het Frintroper Grillstation is gelegen aan de Frintroperstraße die onmiskenbaar een oude landstraße is geweest die de boerendorpen in de omgeving met Essen verbond. En Frintrop is een duidelijk een stadsdeel dat ooit een dorpje is geweest, met een eigen kern en kerk. Het Ruhrgebied is ook niet zo zeer een metropool van diverse steden maar een metropool van 1000 dorpen. Toevallig is dat één van de thema's waar we met LEGENDA i.o. Erfgoed NL een studieprogramma omheen aan het bakken zijn.

Kortom; het Grillstation bevindt zich in iets wat als een voormalig dorp kan worden beschouwd. De menukaart is er typisch Imbiss. Pommes en schnitzel, currywurst en frikandelle. Aangezien het Imbiss checken nogal in het vet gaat zitten koos ik vanavond voor de Hühnerfrikassee of te wel; kippenragout met rijst. Het mooie van een Imbiss is dat men er doorgaans allerlei soorten zelfgemaakte salade aanbiedt. Met name de krautsalat van witte kool, de gurkensalat met komkommer in yogurtdressing en de tomatensalat met uien hebben mijn voorkeur. Vandaag waren kraut- en gurkensalat de gelukkige.

Deze Imbiss had zelfs een klein eetzaaltje met drie tafeltjes. De meest minimale invulling van het begrip 'restaurant'. Buiten mijzelf zat er een ongekend dikke man, onder luid gesnuif kippenbouten te eten. De frikassee was heerlijk en rijk gevuld en samen met een plens cola kostte het allemaal slechts € 7,-. Kijk! Daar kan je mee thuis komen.

De terugweg voerde mij langs de Knappenhalde. Deze puinberg van de mijn Oberhausen is vermoedelijk de oudste in het Ruhrgebied. Veel oude Haldes zijn afgegraven en in de wegenbouw gebruikt. Dit oude type werd nog met een transportband of met een romantisch soort goederenkabelbaan opgeworpen en had daardoor een enorm steile helling. De vorm doet nog het meest aan die van een piramide denken. De Knappenhalde is ongeveer honderd meter hoog. Vanaf de uitkijktoren was het panorama fantastisch; de zwaar industriële skyline van Duisburg-Bruckhausen, het ongelofelijk groene Oberhausen dat vanuit een hoog perspectief aan een bebouwd bos doet denken (soort groot Doorwerth of Zeist) en de spetterende kermis in Oberhausen-Sterkrade. De voorgrond werd geheel door de sprookjesachtige nachtmerrie van CentrO ingenomen.

Bijna thuis ben ik nog even bij de Rathaus Grill binnen gelopen.

een avond aan de Ruhr

Maar es wat anders; in plaats van al dat manische gereis om het Ruhrgebied te verkennen en in kaart te brengen met twee vrienden 's avonds op pad. Ook in het donker biedt het Ruhrgebied een fantastische aanblik. Niet alleen de chemische industrie is schitterend; de cokesovens van Thyssen-Krupp in Duisburg-Schwelgern stoten regelmatig felle vlammen uit terwijl heel rustiek een grote blauwe vlam uit een affakkelpijp de omgeving vredig verlicht. Vanaf één van de havenpieren in de Duisburgse haven blijk je een fraai kijkje in de hal van de Duisburger Kupferhütte te hebben. Op gezette tijden zie je een portaalkraan een grote emmer vol met gloeiend en spattend vers koper transporten. Maar goed, at zijn weer de gebruikelijke attracties. In ieder geval belandde we bij de City Grill in Duisburg; één van de 50 geselecteerde Imbissen die in de Pommesbudeführer staan vermeld. Hoewel de Profi-Grill in Wattenscheid natuurlijk voorlopig de beste snackbar in het Ruhrgebied blijft vond ik de Rathausgrill in Oberhausen, waar ik maandagavond gegeten heb ook uitstekend. De City Grill heb ik alleen op de foto gezet want we waren moe en wilde zitten. De City Grill bleek vooral een 'Stehtisch' aangelegenheid. Om de hoek bleek het hundertmeisterhaus te liggen waar ik het één en ander over had gehoord. In het rauwe en arbeidzame Duisburg zijn culturele 'hotspots' dun gezaaid. Het Hundertmeisterhaus is naast filmhuis tevens een gezellig café/restaurant met een schilderachtige biergarten dus bij mooi weer helemaal fijn! Van het centrum van Duisburg is maar een klein stukje naar het merkwaardige Ruhrort. Hoewel het stadsfront van Duisburg uit zeker 20 kilometer Rijnoever bestaat kan je vrijwel nergens bij de rivier komen; zware industrie en haventerreinen scheiden de stad van de rivier. Alleen in Ruhrort en Beeck is er sprake van een soort van boulevard. Na een spannende tocht door het havengebied en een kijkje in het gloeiende interieur van de Kupferhütte belandde we bij Hübi in Ruhrort. Wat een geweldige plek!! Voor de deur liggen wat museumschepen van het Duitse Binnenvaart Museum en heb je een fijn uitzicht over de entree van de Duisburgse haven. Lekker Hefe Weissbier drinken op biergartenbankjes in Ruhrort. Een gouden tip. Hübi is een café dat dagelijks een cultureel programma presenteert; film, lezingen en live muziek.